दीपावलीचा सण सुरू होताच फटाक्यांची धूम सुरू झाली आहे. अनेक व्यापाऱ्यांनीही फटाक्यांच्या विक्रीत वाढ झाल्याचे मान्य केले आहे. ग्रीन फटाक्यांच्या जोरावर पर्यावरण हानी रोखण्याचा पर्याय पुढे आला आहे, मात्र मानव आणि पर्यावरणाची हानी कमी करण्याच्या बाबतीत ते खरोखरच विद्यमान काळात सर्वोत्तम पर्याय आहेत का याबद्दल प्रश्न उपस्थित केले जात आहेत.
मधुसूदन आनंद, CTO जे जगभरातील पर्यावरणीय घटकांवर हायपरलोकल डेटा पुरवठा करतात,ते म्हणाले की ग्रीन फटाके हे कमी उत्सर्जन करणारे फटाके आहेत जसे की सल्फर नायट्रेट्स, आर्सेनिक, मॅग्नेशियम, सोडियम, शिसे, यांसारख्या हानिकारक रसायनांपासून मुक्त आणि बेरियम उत्सर्जन रोखण्याची क्षमता असणारे आहेत.
सुरक्षित पर्याय नाही’
नियमित फटाक्यांच्या तुलनेत ते “पूर्णपणे प्रदूषण मुक्त नाहीत परंतु लक्षणीयरीत्या कमी प्रदूषक” आहेत.
“त्यांची कार्यक्षमता वैज्ञानिक आणि औद्योगिक संशोधन परिषद CSIR द्वारे निर्धारित केली जाते आणि आजपर्यंत, हिरवे फटाके नेहमीच्या तुलनेत केवळ 30% पर्यंत उत्सर्जन कमी करू शकतात. ते नेहमीच्या फटाक्यांसाठी विश्वासार्ह आणि सुरक्षित पर्याय नाहीत, परंतु ते केवळ कमी उत्सर्जन आणि कमी हानिकारक पर्याय आहेत. हिरवे फटाके मॅग्नेशियम आणि बेरियमऐवजी पोटॅशियम नायट्रेट आणि अॅल्युमिनियम आणि आर्सेनिक व इतर हानिकारक प्रदूषकांच्या ऐवजी कार्बन यासारखे पर्यायी, तरीही हानिकारक रसायने वापरतात,” असेही मधुसूदन यांनी स्पष्ट केले.
ते पुढे म्हणाले की, कण उत्सर्जन कमी आणि कमी आवाजाचे उत्पादन सुनिश्चित करण्यासाठी हिरव्या फटाक्यांना रासायनिक सूत्रीकरण केले जाते. “नियमित फटाके 160 डेसिबल ते अगदी 200 डेसिबल दरम्यान कुठेही आवाज उत्सर्जित करतात तर हिरव्या फटाक्यांची मर्यादा 100-130 डेसिबलपर्यंत असते,”
पण ते पुरेसे आहे का? CSTEP येथे वायू प्रदूषण क्षेत्राचे नेतृत्व करणाऱ्या संशोधन शास्त्रज्ञ प्रतिमा सिंग यांनी सांगितले की, ग्रीन फटाके हवेत सूक्ष्म कण उत्सर्जित करत असल्याने ते कोणतेही उद्दिष्ट सोडवत नाहीत.
“फटाके जाळण्यामुळे प्रदूषणाचे प्रमाण जास्त असल्याने श्वास घेणे कठीण होते. प्रदूषणाच्या प्रसारावर मेट्रोलॉजिकल परिस्थितीचा परिणाम होतो. पारंपारिक फटाके हे बर्याच विषारी रसायनांचे अर्थात घटक आणि धातूने बनलेले असतात जे जाळल्यावर हवेत सोडले जातात आणि पार्टिक्युलेट मॅटर PM एकाग्रता पातळीत वाढ होते. पीएम २.५ कणांचा मानवावर परिणाम होतो आणि श्वासोच्छवासाच्या समस्या वाढतात. अतिशय सूक्ष्म कण PM1 घशाच्या पलीकडे जातात आणि फुफ्फुसात जातात ज्यामुळे दीर्घकाळापर्यंत आरोग्यावर गंभीर परिणाम होतो. अशा उच्च पातळीच्या प्रदूषण एकाग्रतेचा सर्वात जास्त परिणाम मुले आणि ज्येष्ठ नागरिकांवर होतो,” असे त्या म्हणाल्या
हवामानावर प्रभाव
हवामानाचा परिणाम स्पष्ट करताना त्या म्हणाल्या, या काळात रात्रीचे तापमान कमी असते. थंड तापमानामुळे प्रदूषकांच्या प्रसारावर मर्यादा येतात. थंड हवामानात, ते श्वासोच्छवासाच्या पातळीवर खाली राहतील,
दीपावलीसाठी वर्षातून एकदाच फटाके जाळले जातात असा युक्तिवाद केला जात असताना, त्या म्हणाल्या की अनेक घरांमध्ये फटाके जाळल्याचा परिणाम वातावरणाच्या हवेवर होतो. “हिवाळा तीव्रता वाढवतो. देशात अनेक प्रदूषणकारी स्रोत आणि भाग आहेत ज्यांवर आपण नियंत्रण ठेवू शकत नाही. दीपावली वर्षातून एकदा येते आणि त्यात अनेक भावना जोडल्या जातात. कमी/नगण्य प्रदूषक आणि अधिक स्पार्कल्स असलेले छोटे फटाके बनवण्यासाठी प्रायोगिक अभ्यास करणे आवश्यक आहे, जेणेकरून ते समुदायाच्या किंवा पर्यावरणाच्या पारंपारिक पैलू/विश्वासाला हानी पोहोचवू शकत नाहीत,” अशी शिफारस त्यांनी केली.
उद्योगातील लोकांच्या जीवनमानाचे रक्षण करण्याची अतिरिक्त जबाबदारी केंद्र सरकारची असेल, असेही त्या म्हणाल्या.
“आमच्याकडे देशात चांगल्या संस्था आहेत ज्या त्यावर उपाय शोधू शकतात.दरम्यान, श्री. मधुसूदन म्हणाले की, लोकांनी क्यूआर कोडसह ‘ग्रीन फटाके’ लोगोसह वेगळ्या प्रकारे ब्रँड केलेले ग्रीन फटाके शोधावेत.
लोगोमध्ये ‘CSIR NEERI INDIA’ प्रमाणपत्र आणि प्रमाणपत्र क्रमांक असेल, ते पाहूनच फटाके खरेदी करावेत.असेही ते म्हणाले
